BABƏK : XÜRRƏMİLƏR HƏRƏKATI

BABƏK XÜRRƏMDİN

Xürrəmilər hərəkatı

Tariximizdə böyük üsyanlar çox olsa da, Xürrəmilər hərəkatı böyüklükdə üsyan heç vaxt olmayıb. Hər şeydə Tanrının iradəsi var, bəs xürrəmilər hərəkatı nə üçün olub? Ümumiyyətlə ondan başlamaq lazımdır ki, dünyada müharibələr nə üçün baş verir? 40 peyğəmbər və kahinin yazdığı Allah Kəlamı olan Xristianlığın Müqəddəs Kitabı Bibliyanı öyrənəndə bunu anlamaq olur.Kitabi öyrənəndə məlum olur ki, dünyada bütün bəlalar insan günahına görədir.Hər bir xalqın günah kasası olur, və bu kasa dolada Allah da xalqı cəzalandırır.Allah xalqları əsasən 3 şeylə cəzalandırır, bu da: qılıc, bəla və vəbadır.Bü 3 söz Müqəddəs Kitabda çox yazılıb.Qılınc – yəni müharibə, bəla - təbii fəlakətlər və aclıq, vəba da – yəni bütün xəstəliklər.Amma, Allahın müharibələrlə məqsədi təkcə xalqları cəzalandırmaq deyil.Müharibələrlə Tanrı xalqları müxtəlif ərazilərdə yerləşdiri, bir xalq birini qovur, o köç edir bir diyara, sonra başqasını da başqa xalq qovur, beləcə Allah millətləri dünaynın müxtəlif istiqamətlərinə yayır.Bir xalqı Allah qüvvətləndiri, imperiya çevirir, onunla başqasını vurur, vaxtı çatanda onu da ləğv edir.Keçmişin böyük dövlətləri olan, Aşşur, Babil, Midiy-Fars imperiyalarını Allah“dəyənəyim” və “qəzəbim adlanrırb”. Beləcə dünyanı Allah ədalətlə idarə edir.Gəlin tarixdə mövcud olmuş böyük imperiyalara bir nəzər salaq, və o imperiyalarda Rəbbin işini anlayaq.Müqəddəs Kitabda deyilir “Atlar döyüş günü hazırlanır, amma qələbə Rəbbdəndir”.Makedoniyalı İsgəndərə Allah güc vermişdi, və Allahın iradəsiydi ki, o Hindistana kimi əraziləri fəth etsin.Bu da gələcəkdə həmin ərazilərdə Xristianlığın asanlıqla yayılması üçün olub.heç kimə sirr deyil ki, İsgəndər şərq və qərbi mədəniyyətini birləşdirmək istəyirdi.İsgəndərin imperiyası tez dağılsa da həmin torpaqlarda uzun müddərt yunan-makedoniya dövlətləri mövcud olub.Və həmin ərazilərdə yunan dili çox geniş yayıldı.Birinci əsrdən etibarən Xristianlıq yayılanda həmin şərq xalqların çoxu yunan dilini bilirdi, ona görə də İncili oxumaq, və Xristianlığı anlamaq onlar üçün çətin olmadı.Ona görə ki o torpaqlarda üç yüz ildən artıq yunan dili dövlət dili olmuşdu.Roma imperiyasını da Allah yaratmışdı.Düzdü, ilk vaxtlar romalılar xristianları təqib etsələr də sonra birdən birə Roma imperiyası (Avropanın yarısı) xristian – dövlətinə çevrildi.Amma həmin yerlədə bir yox, bir çox dövlətlər olsaydı Xristianlığın yayılması çətin olacaqdı.Ərəb xilafəti bütpərəst xalqların yox etmək üçün yaradılmışdı.Orta əsrlərdə dünyanın xristianlar tərəfindən fəth edilməsi o yerlədə xristianlığın yayılması üçün idi.Əks halda o yerlədə xristianlığı təbliğ etmək çətin olacaqdı.İran müsəlman dövlətidi, o ölkədə xristianlığı təbliğ etmək qəti qadağandı, belələri ya edam edir, ya da asılır.Napoleon müharibələrilə Allah, Amerika materiklərindəki xalqları müstəqilliyə qovuşdurdu.Bunun üçün Allah Napoleona çoxlu qələbələr bəxş etmişdi.Birinci dünya müharibəsiylə Allah Avropa imperiyalarını - Almaniya, Avstriya-Macarıstan, Rusiya və Osmanlı imperisını məhv etdi, çünki onların sonu gəlmişdi.İkinci dünya müharibəsiylə Allah müstəmləkə imperiyaları olan, Britaniya və Fransa imperiyalarını dağıtdı.Bəs Xürrəmilər hərəkatı nə üçün olub? Xürrəmilər hərəkatının səbəbləri bu idi ki, Ərəb xilafətinin süqutu çatmışdı ki, Xürrəmi üsyanı yatıralandan sonra Ərəb xilafəti dağılmağa başladı, və bir də Allah Xürrəmi təlimi aradan götürmək istəyibi ki, belə də oldu.Həm də hər iki xalqın günah kasası dolmuşdu.Xürrəmilər hərəkatına kimi ərəblər xalqımıza 150 il ərzində olmazın işgəncələr vermişdi.Ölkəmizidə ərəb xilafətinə qarşı saysız-hesabsız üsyanlar da bunun göstəricisidir.

BABƏKİ MİLLİYYƏTİ

Babək ya 795, ya da 798 –ci ildə anadan olub.Babəkin milliyətini bilmək üçün birinci növbədə sonralar Atropatena adlanan Manna xalqının tarixini öyrənmək lazımdı.Dövrümüzdə tarixçilərimizin çoxluğu mannalıların türkdilli olduğuna inansalar da, əslində bunun elə böyük sübutu yoxdu.Cənubi Azərbaycanda tapılmış bəzi qıyıqgöz heykəl və ya şəkillərin tapılması o demək deyil ki, mannalılar türkdilli olub.Mannadakı yer və insan adlarına və Mannanın coğrafi mövqeyinə nəzər salanda bu xalqın irandilli olmasına daha çox inanmaq olar.Mannalılar oturaq həyat sürüb, amma o dövrdə bütün türkdilli xalqlar köçəri olub.Türklər əzəldən Azərbaycan ərazisində yaşasalar da onlar burda heç vaxt çoxluq təşkil etməyiblər.Mannalılar şərqdə talışlar, qərbdə kürdlər, cənubda isə farslar və midiyalılar yaşayıb ki, bunların hamısı irandilli xalqlar olub.Həm də Babəkin üsyana başlayan kimi özünə məhz bu “Babək” adını götürməsi onun irandilli olmasının daha bir sübutu olub.Sasanilər İran imperiyasının banisinin atasının adı da Babək olub “Ərdəşir Babəkan” Məlum olur ki, Babək üsyana başlayanda məhz buna görə Babək adını özünə götürüb, çünki o öz xalqının bir vaxtlar qüdrətli imperiyası olan Sasanilər imperiyasını bərpa etmək istəyib.Əgər Babək türk olubsa niyə adı Həsən ola ola özünə keçmiş İran imperiyasının banisinin atasının adınını özünə götürüb? Sizcə bir rus çarı özünə Napoleon adını götürərdimi? Həm də, həm sasanilərin, həm də xürrəmilərin bayrağı qırmızı olub.Manna min il iran imperiyalılarının (Fars-Midiya, Parfiya, Sasani) tərkibində olub.Tarixi araşdırsanız görərsiniz ki, heç bir türk xalqı 1000 il əsarətdə olmayıb. Babəkin atasının adı Abdullah olub, o Mədaindən Cənubi Azərbaycana köçüb.Mədain şəhəri İraqda Bağdaddan hardasa 32 km aralıda olub.Mədain (Ktezifon) uzun müddət İran imperiyalarının paytaxtı olub.O şəhərdə bir çox millətlər: ərəblər, yunanlar, aşşurlular yaşasa da farslar çoxluq təşkil edirdilər.Babəkin atasının hansı millətdən olması dəqiq bilinməsə də, iranlı olması ehtimalı böyükdür.Çünki, Mədain bir İran şəhəri olub.Amma adından da göründüyü kimi o müsəlman olub.O da Cənubi Azərbaycana gəlib burda yağ satırmış, və Ərdəbil yaxınlığında olan Bilalabad kəndində Babəkin anası Bərumənd ilə tanış olub evlənir və ondan da Babək və qardaşı doğulur.Həm də qəribədir ki, Babəkin qardaşının da adı Abdullah olub.Demək ki, bəzi tarixçilər adları səhv salıblar.Atasının oğluna öz adını qoyması inandırıcı deyil.Bəzi tarixçilər atasının adının Matr olduğunu deyir, bu daha çox inandırıcıdı.Çünki o, İran şəhərindən gəlib, ehtimal ki, fars olub.Demək ki, müsəlman olmaya da bilər.Amma Babəkin anasının müsəlman olmasa da çox inandırııcıdır.Çünki övladlarına müsəlman adlarını Babəkin ana tərəfi ehtimal ki qoyub.Bəzi rəvayətlərə görə də, Babək xilafətə qarşı bir neçə üsyan qaldırmış ərəb olan Əbu Müslimin qızı Fatimənin övladlarından olub.

BABƏKİN DİNİ

Xürrəmi təlimi

Xürrəmilik Zərdüşlüyün bir qolu olsa da, Zərdüşlükdən çox fərqlənib.Xürrəmilər Allahın insanda sühur etməsinə inanıblar.Tanrının İbrahim peyğəmbərdə, Musa peyğəmbərdə və İsa Məsihdə zühur etməsinə inanıblar.İndi son dövrlər Babəkin və xürrəmilərin müsəlman olmaları barədə danışmağa başlayıblar..Bunu başa düşmək çətin deyil, müsəlmanlar onun müsəlman olmasına inanmaq istəyirlər, Babəkin Bizans imperatoru Feofilə məktubunda özünü xristian adlandırmasına görə xristianlar onun xristian olmasına inanmaq istəyirlər, dövrümüzdə xürrəmilər olsaydı onlar da Babəkin xürrəmi olmasına şəksiz inananardılar...Amma şübhəsiz ki, Babək ya xürrəmi təliminə inanıb, ya da ümumiyyətlə heç bir dinə inanmayıb.Babəkin əvvəlki adının Həsən olması o demək deyil ki, o müsəlman olub, heç ola da İslama bağlı olmayıb, əgər olsaydı xürrəmilərə rəhbərliyə keçən kimi adını dəyişdirməzdi.Babəkin üsyan edən kimi bu adı özünə götürməsi bir siyasi addım idi.Əgər müsəlman “Həsən” adında qalsaydı xürrəmilərin ona inamı olmazdı.Çünki bir müsəlmanın onlara başçılıq etməsini istəməzdilər.Osmanlı sultanı Fateh mehmedin də dediyi kimi “Qılınc və din ayrılmazdı”

BABƏKİ ALLAH SEÇİB.
Allahın göstərdiyi əlamət.

İbn Əl-Nədimin "Kitab-Əl-Fehrist" əsərində maraqlı hekayə var.O yazır ki;"Bir gün Babəkin anası kənddən çıxıb oğlunun dalınca getdi.Babək o zaman cammatın mal-qarasını otarırdı.Anası onu bir ağacın altında çılpaq halda yatmış gördü.Onun sinə və baş tüklərinin dibindən qan axırdı.Babək yuxudan qalxıb ayağa qalxdıqda isə qandan bir əsər də görmədi.O başa düşdü ki, oğlu tezliklə böyüyüb yüksələcək" Sizcə bu əlaməti Allah göstərmədimi?

ÜSYANA RƏHBƏRLİK

Babəkin anasının tay göz olduğu da tarix kitablarında deyilir, amma ehtimal ki, onun süd anası taygöz olub, çünki Babək məğlub olub ailəsiylə əsir düşəndə anasının tay göz olduğu mənbələrdə deyilmir.Bir gün Babəkin atası yağ satıb evinə dönəndə quldurlar tərəfindən öldürülür.O dövrdən Babək 10 yaşında ikən çobanlıq etməyə başlayır.Bir az böyüyəndən sonra sarbanlıq etməyə başlayır, və Azərbaycanın bütün yerlərini gəzir və tanıyır, bu onun gələcəkdə ərəb ordularını bu yerlədə tələyə salıb darmadağın etməkdə kömək edir.O dövrdə xürrəmilərə Cavidan rəhbərlik edirdi.Amma onun muxalifi Əbu-İmran da hakimiyyəti ələ keçirmək istəyirdi.Bir gün Cavidan Ərdəbil bazarında mal satıb geri dönəndə yolu Bilalabad kəndindən keçir, hava pis olduğu üçün o Babəkgilin evində gecələməli olur.Bu da Allahın iradəsiylə olub ki, Cavidan Babəki tanısın.Dünyada təsadüfi heç nə olmur.Və beləlik Babəkin zirək və ağıllı olduğunu görən Cavidan onu özünə götürür və Babəkin anasına da hər ay bir miqdar pul göndərir.Bir gün də Cavidanla Əbu-imran arasında növbəti toqquşma olur, Əbu-İmran döyüş yerindəcə, Cavidan isə 3 gün sonra ölür.Və Cavidanın arvadının istəyi ilə Babək xürrəmilərə rəhbərlik edir.Cavidan və Əbu-İmranın ölümü Tanrının iradəsiylə idi ki, üsyana məhz Babək rəhbərlik etməli idi.Çünki, Babək seçilmiş insan olub.Bəzi rəvayətlərə görə də Əbu-İmranı döyüşdə Babək özü öldürüb.

BABƏKİN ƏRƏBLƏRLƏ MÜHARİBƏSİ

Üsyanın başlanması

816-819 cun illərdə Babəkin yürüşləri və xürrəmilərin nəzarət etdiyi ərazilər

816 – cı ildə Bəzzeyn dağlarında Babək Xürrəminin rəhbərliyi altında xürrəmilər üsyan edir.Onların sayı əvvəlcə 10 000, bir qədər sonra 25 000, sonra 100 000, daha sonra 300 minə çatır.

816-819 illərdə 3 ilə Babək Cənubi Azərbaycanı tamamilə ərəblərdən azad edir.Təbriz hakimi İbn Bəis, Mərənd məliyi İsma Əl –Kürdi və bir çox yerli hakimlər Babəkə tabe olur.Xəlifə qardaşları taxt-taz uğrunda mübarizə apardıqları üçün Azərbaycana elə də fikir verə bilmirlər.Xürrəmilərin üstünə ancaq 3 ildən sonra böyük nizami ordu göndərilir.Bu 3 ildə Babəkin döyüşləri baradə tarix kitablarında elə də çox məlumat tapmaq olmur.Amma məlumdur ki, çox əməliyyatlar keçirilib.

819-cu ildə xəlifə Məmun Babəkə qarşı Yəhya ibn Müazın komandanlığı altında ilk dəfə nizami ordu göndərir.Baş verən vuruşmada tərəflərdən heç biri məğlub edilmədi.Sonrakı vuruşmalarda gah bu, gah da digər tərəf müvəffəqiyyət qazanırdı.

820 – ci ildə xəlif Məmun Yəhya ibn Müazı komandan vəzifəsindən götürür və İsa ibn Məhəmmədi Babəkə qarşı göndərir.821-ci ildə o bir dərə ilə hərəkət edirdi, burada Babək onun qabağına çıxdı, və onu qaçmağa vadar etdi.

823-cü ildə Məmun sərkərdə Züreyk ibn Əlini, Əhməd ibn Cüneydin qoşun dəstələrinin dəstəyi ilə Babəkin müharibəsinə göndərdi.Lakin Babək Cüneydi əsir aldı, Züreyk isə xürrəmilərə müharibədə müvəfəqiyyət əldə edə bilmədiyinə görə xəlifə onu komandanlıqdan azad etdi, bundan narazı olan Züreyk üsyan etdi.

827-ci ildə xəlifə ən bacarıqlı sərkərdələrindən biri olan Məhəmməd ibn ət-Tusini 150 minlik ordu ilə Babəkə qarşı göndərir.Ət-Tusi birinci növbədə Züreyki məğlub etdi, sonra xürrəmilərə qarşı müharibəyə ciddi surətdə hazırlaşmağa başladı. Ərəb tarixçilərinin bildirdiyinə görə İki ilə yaxın çəkən müharibədə üstünlük həmişə ət-Tusinin tərəfində idi.On illik müharibədə ərəblər Bəzzə bu qədər yaxınlaşmamışdı.Bəzzdən təxminən 30 km aralıda olan Həştadsər dağnda xürrəmilərlə ərəblər arasında əsas döyüş oldu.Qanlı vuruşma zamanı Babəkin pusquda olan qoşunu ərəblərə arxadan və cinahdan hücum etdi.Bu döyüşdə ərəblər darmadağın olundu, Məhəmməd ət-Tusinin özü isə öldürüldü.Döyüş meydanında 30 000 ərəb döyüşçüsünün cəsədi qaldı.Xəlifə ət-Tusinin ölümündən çox kədərləndi, çünki o çox bacarıqlı sərkəsrdə idi.

830-cu ildə xəlifə xürrəmilərə qarşı İbrahim ibn əl-Leysin komandanlığı altında beşinci dəfə ordu göndərdi, lakin Babək onu da məğlub etdi.

830-cu ildə xəlifə Məmun Azərbaycan, Cibal və İsfahana Əlin ibn Hişamı hakim təyin edərək, onu xürrəmilərə qarşı vuruşmağa göndərdi.Lakin Hişam əyalətlərdə özbaşınalıq etdiyinə görə xəlifə onu sakitləşdirmək üçün Yəmən hakimi Üceyf ibn ən-Baı göndərdi.Bunu eşidən Hişam Üceyfə hücum edib önu öldürmək və Babək tərəfə keçmək istədi, lakin tutuldu və 831-cil ildə Bağdadda edam edildi.

Dinəvəri bildirir ki, bu zaman Babəkin işi böyük füsət aldı, adamlar (yəni ərəblər) ondan qorxmağa başladı.Onunla vuruşurdular, lakin ona qalib gələ blimirdilər.Xilafət qoşunlarını qibtə ediləcək bir ardıcıllıqla darmadağın etməsi Abbasilər dövlətinin hakim dairələrini çaşqınlığa saldı.

833-cü ildə xəlifə Məmun ölən ilində yeni üsyanlar bütün Farsı, isfahanı və Kuhistanı bürüdü.İsfahanda Əli ibn Məzdəkan üsyan qaldırıb Kuha hücum edib, oranı tutdu, sonra Babəkə qoşulmaq üçün 20 min nəfərlə Azərbaycan gəldi.

BABƏKİN ARAZDAN ŞİMALDAKI MÜHARİBƏLƏRİ

Xürrəmi müharibəsindən istifadə edib Arranda özbaşınalıq edən bəzi ərəb feodalları alban və erməni xristian knyazlıqlarının ərazisinə basqınlar edərək talanlar edirdilər.Bunlardan biri də Avarabşa ləqəbi ilə məhşur olan Səvada ibn Əbd ül-Həmid idi.Bütün Ermənistanı talan edən ona qarşı Sünik nəslinin böyüyü hükmdar Vasaq, Babəki köməyə çağırdı,

822-ci ildəBabək də gəlib Avaranşahı darmadağın edib qaçqın saldı.Həmin ildə Sünik xürrəmilərin hakimiyyəti altına keçdi.Babəkin qoşunu Sünikdən sonra Beyləqan, Arsax və Utu vilayətlərini də tutdu.

826-cı ildə beyləqanlılar üzərlərinə qoyulan bacı ağırlığına tab gətirməyib Babəkin əleyhinə üsyan qaldırdılar.Albaniya knyazı Stepanos Ablasad Babəki çağırdı, o da gəlib üsyanı yatırdı.

827-ci ildə Bəkin qoşunu Geqarkuni (Qərbi Sünik) vilayətini tutdu, orada 15 min adamı qırdı.

829-cu ildə beyləqanlılar yenidən üsyan qaldırıb Bercor vilayətinə hücum etdilər.Stepanos Ablasad təkrar Babəkə müraciət edib kömək istədi, xürrəmilər də gəlib üsyançıları darmadağın etdilər.

830-cu ildə beyləqanlılar üçüncü dəfə üsyan qaldırdılar.Onlar knyaz Ablasadı öldürüb Qoroz qalasında möhkəmləndilər.Üsyançılar Arranın 8 vilayətini bir il əllərində saxladılar.Öldürülən Ablasadın bacısı oğlu Yesai Əbu Musa Beyləqan hökmdarı oldu.O Babəkin qoşunlarını köməyə çağırdı və onların yardımı ilə həmin il həmin vilayətləri ələ keçirdi.Qoroz qalası isə üsyançların əlində qalmışdı.Babəkin ordusu bu qalanı almaq üçün Arazı keçib Amaras vilayətində düşərgə saldı.Qalanın alınmaz olduğunu, və üsyançıları qətiyyətini görən Babək üsyanı yatırmaq üçün əvvəllər işlətdiyi fürsətdən fərqli olaraq üsyançıların təslim olması üçün dilə tutmağa başladı.Bir çoxları əvvəlcə ona inanıb təslim olsalar da, aldadıldıqlarını görüb yenidən qiyam qaldırdılar.Babək şəhərin təslim olmasına müfəvvəq olmadığından öz paytaxtına qayıtdı, qalanın yanında isə öz sərkərdələrində Rüstəmi qoyub ona əmr etdi ki, qaladakılarla vuruşmasın, onları xoşluqla itaətə cəlb etsin.Lakin Rüstəm Babəkin tapşırığına fikir verməyib qalada möhkəm yer tutanlarla müharibə etməyə başladı.O zaman qaladakılar İsa Məsihin gücünə pənah gətirərək, xaç və müqəddəslərinin qurumuş sümüklərini qabaqlarında tutaraq Babəkin ordusunu məğlubiyyətə uğratdılar.

Lakin Babək beyləqanlılara bir də hücuma keçmədi, çünki onun əsas düşməni və müharibəsi ərəblərlə olduğundan, O, Arranda qan tökülməsini və döyüşçü itirməsini istəmirdi.Lakin Babəkin beyləqanlılara bir də hücuma keçməməsi onun Arrandakı müttəfiqləri olan Səhl ibn Sumbat və Yesai Əbu Musanı itirməsinə gəlib çıxardı.Beləliklə xürrəmilər Arazdan şimalda olan bütün torpaqları və atlı qoşunlarının istifadə etdiyi gözəl qışlaqları itirdi.

ÜSYANIN SON MƏRHƏLƏSİ

833-cü ildə İsfahan, Həmədan və İranın şimal bölgələrində yaşayan əhali Xürrəmi dinini qəbul edərək üsyan qaldırılar, lakin onlara qarşı gönədrilən ərəb ordusu tərəfindən darmadağın edildilər.Üsyançılar 60 min itki verdilər, 14 min üsyançı qaçıb Bizansa sığındı.Bəzi tarixçilərin fikrincə bu döyüşdə xürrəmilərə Babəkin özü başçılıq edib, amma bu çox inandırıcı deyil...Bəzi yazılara görə də Babək öz oğlunu 10 minlik qoşunla Həmədan xürrəmilərinə köməyə göndərib.

835-ci ildə yeni xəlifə olan Mötəsim Babəkə qarşı əvvəlkilərdən fərqli böyük ordu göndərir Bizans imperiyasıyla sülh bağlayaraq Bizans sərhəddinəndki ordunu da Babəkı qarşı göndərir.Tarix kitabarında Əfşinin ordusunun sayı bildirilməsə də şübhəsiz ki, bu xürrəmilərə qarşı göndərilən ən böyük ordu olub.Ərəb ordularının böyüklüyünə görə, və ərəblərin Babəkin müharibəsində əvvəlkilərdən fərqli başqa strateqiya seçməsi, Bəzzə gedən yolların təmizlənməsi, və Babəkin əvvəllər dağıtdığı istehkamların bərpasına görə Babəkin məğlub olacağını duyan Babəkin yerli müttəfiqləri İbn Bəis, və başqaları ondan ayrılmaya başlayır.

835-ci ildə Sindbay deyilən yerdə ərəb sərkərdəsi Əbu Səid Babəkin sərkərdəsi olan Müaviyəni məğlub etdi.Tarixçilərin dediyinə görə 19 illik ərəb-xürrəmi müharibəsində bu xürrəmilərin ilk məğlubliyyəti idi.Həmən il Babəki müttəfiqi Təbriz hakimi ibn Bəis Babəkdən ayrıldı və Babəkin sərkərdəsi İsmanı ərəblərə təslim etdi.Həmin il Arşak yaşayış məntəqəsi yaxınlığında xürrəmilər ərəblərlə vuruşmada yeni bir məğlubiyyətə uğradlar.Bu vuruşmada xürrəmilər mindən artıq tələfat verdilər.Lakin bir neçə gün sonra Babəkin sərkərdələrindən olan Tərxan yenidən ərəblərin karvanına hücum edib mühafizləri qırır, və bütün yükü ələ keçirib ərəb ordusunu çıtin vəziyyətə salır.Afşin Təbriz hakimi İbn Bəisdən ərzaq göndərilməsini istəyir, ancaq xürrəmilər bu dəfə də karvanı bütün yükü ilə ələ keçirirlər.Afşin bu dəfə Şirvan hakimindən ərzaqla kömək etməsini istəyir, onun göndərdiyi ərzaq kavanı ərəblərin imdadına çatır.

836-cı ildə Babək ərəb sərkərdəsi Buğa əl-Kəbirin min nəfərlik yemdaşıyan dəstəsini məhf etdi, sonra onun ordusunu Həştadsər dağında mühasirəyə salıb tamamilə darmadağın etdi, bütün orduğahını ələ keçirdi.Bu döyüşdə bir neçə ərəb sərkəsi məhv edildi, Buğa özü isə qaçdı.Bu məğlubiyyətdən sonra Afşin öz qoşunlarını Bərzəndə çəkdi.

836-cı ildə Babəkin ən güclü sərkərdələrindən olan türk Tərxan Afşinin cəsusu təfindən öldürüldü.Bu türk ərəbləri lap cana gətirmişdi, ərəblər anlamışdılar ki, nə qədər ki, Tərxan sağdı, onlar xürrəmilər üzərində qələbə çala bilməyəcəklər.Tərxan öləndən sonra ərəblər daha qətiyyətli hərəkət etməyə, xürrəmilər isə dalbadal məğlubiyyətə uğramağa başladılar.

837-ci ildə Afşin xəlifədən böyük qüvvə aldı.80 minlik yeni orduya böyük türk sərkədələrindən Cəfər ibn Dinar və İtah başçılıq edirdiilər.Həmən ildə Cəfər ibn Dinar, Əbu Səid və Buxaraxudatın komandası altındakı türk qoşunlar və ərəb könülləri Bəzz qalasını mühasirəyə aldılar və böyük tələfat bahasına uzun sürən döyüşdən sonra qalanı ələ keşirdilər.Bəzz uğrunda son iki illik müharibədə 100 000 ərəb və türk və 80 000 xürrəmi həlak oldu.

BƏZZ QALASINI KİMLƏR ALDI: ƏRƏBLƏR, YOXSA TÜRKLƏR?

Əslində ərəb Əfşinin ordusunda ərəblər də çox idi, türklər də, amma Babəkə qarşı göndərilən son ordunun komandanlığının bütünlüklə türklərdən olmasını nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, Bəzzi ərəblər yox, məhz türklər aldı.Bəzzə ən birinci yaxınlaşan da türklər olub.Əfşinin özü Orta Asiya türkü olub, sonra komanndanlıqda onun qardaşı Fəzl, Buxaraxudat, Cəfər ibn-Dinar, Əbu-Səid, İtah və Buğa əl-Kəbir - hamısı Orta Asiya türkləri olub.Bunu da nəzərə alsaq deyə bilərik ki, Bəzz qalasını alan türklər oldu.Hələ xəlifə olmamışdan əvvəl Mötəsim özünə türklərdə ibarət sadiq adamlar toplayırdı.Məhz Xürrəmilər hərəkatını da türklər yatırdı.Babəkin ordusunda da türklər çox olub, amma xəlifə ordusndakı qədər yox.

BABƏK NİYƏ MƏĞLUB OLDU?

Xürrəmilər hərəkatının yatırlmasının bir çox səbəbləri var.1) Birincisi xəyanətdi.3 il müharibə bir nəticə vermədiyinə görə xəlifə Mötəsim qələbəyə inamını itirmişdi.Amma gözlənilmədən xəyanət nəticəsində Babək məğlub oldu.Babək qoşunun əsas hissəsini Bəzzə yaxın yerdə pusquda gizlətmişdi, Əfşinin ordusu Bəzzə hücum edən an xürrəmi dəstəsi arxadan ərəblərə hücum etməli idi.Belə hiylə çox bəhrə vermişdi.Amma axırıncı dəfə alınmadı.Belə ki, Afşinin cəsusları bunu ona xəbər verdi.Babəkin pusquda olan dəstəsi də mühasirəyə alınıb məhv edildi.2) İnincisi cəsusluq idi.Əfşin cəsusluğa çox yer verirdi.O iki qat qızıl verdiyinə görə Babəkin də cəsusları ona işlədi.Elə axırıncı məğlubiyyətin əsəs səbəbi cəcusların gətirdiyi xəbər oldu.3) Üçuncüsü Əfşinin ordusu hücuma keçər keçməz Azərbaycanın İbn-Bəis kimi bəzi feodallarının ondan ayrılması oldu.Babək müharibəni başlamazdan əvvəl uduzmuşdu.Çünki İbn-Bəisin xəyanətlə ələ keçirdib ərəblərə təhvil verdiyi Babəkin sərkərdələrindən olan Mərənd məliyi İsma əl-Kurdinin ərəblərə verdiyi qızıl xəbərlər xürrəmilərn məğlubliyyətinin əsas səbəblərindən biri oldu.Arazdan şimaldkı alban müttəfiqlərini isə Babək hələ Əfşinin ordusu hücuma keçməzdən əvvəl itirmişdi.4) Dördüncüsü Ərəb ordusunun nəhəngliyi və komandanın güclü olması idi.Əfşin doğurdan da əvvəlki komandanlardan daha güclü və hiyləgər idi, o heç vaxt döyüşə tələsmiridi, yüz ölçüb bir biçməmiş döyüşə- girmirdi, həm də cəsusluq işinə də güclü fikir verirdi.Əfşinin ordusunun sayı mənbələrdə bildirilməsə də mən bu ordunun sayının 200 mindən az olmasına inanmıram, hətta 300 min olmasına da inanıram.Məhəmməd ət-Tusinin ordusunun sayı 150 min olduğu mənbələrdə deyilir.Əfşinin ordusu bunda ikiqat böyük olmalı idi.Çünki Xilafətlə Bizans arasında 833 -cu ildə sülh bağlandıqdan sonra Bizans cəbhəsindəki qoşunlar da Babəkin üstünə getdi.Hətta xəlifə erməni feodallarına da xürrəmilərə qarşı çıxmağı əmr etdi.837-cil ildə Əfşinə kömək olaraq 80 minlik əlavə qoşun da göndərilib.Bütün bunları nəzərə alsaq görərik ki, doğurdan da Əfşinin ordusu Babəkə qarşı göndərilən bütün ordulardan böyük olub.Həm də türklərin sayı da əvvəlki ordularda olduğunda çox olub.Döyüşkən türklər ərəblər və xürrəmilərlə müqayisədə daha güclü idi.5) Beşincisi Babəkin ən güclü sərkərdəsi olan Tərxanın irirməsi oldu.Tərxan hun türkü olub, çünki "tərxan" hunlarda bir hərbi titul və ya rütbə olub.Döyüşkən hunların nəyə qadir olduğu heç kimə sirr deyil.Məhz Tərxan öldürüləndən sonra xürrəmilər dalbadal məğlub olmağa başladılar.Alban və Atropatena feodallarından olan müttəfiqlərini itirən Babək, Əfşinini 300 minlik ordusuna qarşı 100 mindənn artıq qüvvə çıxara bilməzdi.Babək məğlub olmaya da bilərdi.Amma yuxarıda sadalanan səbəblərə görə məğlub oldu.

XÜRRƏMİLƏR HƏRƏKATININ MİQYASI
Xürrəmilərin nəzarət etdiyi torpaqlar.

Xürrəmilər hərəkatı miqyasına görə dünyanın ən böyük üsyanlarında olub. Spartakın üsyanından - 16-cı əsrdə Almaniyada kəndli inqilabına kimi 1600 ildə Avropada Babək üsyanı böyüklüyündə üsyan olmamışdı.21 il çəkən müharibədə hər iki tərəf saysız-hesabsız itki verdi.Həm də bu müharibədə bir çox millətlərin nümayəndələri iştirak edib.Xürrəmilər tərəfdən: azərbaycanlılar, türklər, farslar, kürdlər, albanlar, ermənilər; Ərəblər tərəfdən də türklər lap çox, iranlılar, ermənilə və s. iştirak etmişdirlər.Üsyan dövründə xilafət, Babəkin üstünə 8 ordu göndərmiş, bunlarda altısı darmadağın edilmişdir.Tarixçilər ərəblərin itkilərinini fərqli qeyd edirlər: 155 min, 250 min, 500 min, 600 min, hətta 1 mln deyəni də var.Bu rəqəmlər normaldı, təkcə əfşinin ordusu Bəzz qalası uğrunda 2 ildə 100 min itki verib.Xürrəmilərin itkiləri 833 –cü ilə kimi çox olmayıb.833 –cü ildə Həmədan yaxınlığında xürrəmilər 60 min, Əfşinin ordusuyla müharibədə isə 80 min itki verdi.Cəmi 21 ildə xürrəmi itkiləri yəqin ki, yüz minlərə olub, amma ərəblərin itkiləri bundan qat-qat çox olub.

BABƏK VƏ NAPOLEON

Ərəb tarixliləri Babəki Hanniballa müqayisə etmişlər, amma Babəkin Napoleonla da oxşarlığı olmuşdu.Hər ikisinin həyatına baxanda oxşar hadisələr çox olmuşdur.

1.Hər ikisi 20 yaşında sərkərdə olub.

2.Hər ikisinin müharibə dövrü 20 il olub.

3.Hər ikisinin birinci arvadı özündən yaşlı olub.

4.Hər ikisinin onlarla qələbələri olub.

5.Hər ikisi dünyanın ən güclü ordularını məğlub edib.

6.Hər ikisi xəyanət nətincəsində məğlub olub.

7.Hər ikisi 20 il məğlub olmayıb.

8.Hər ikisinin müharibələrində milyondan çox adam qırılıb.
9.Hər ikisinin müharibələrində çoxlu millətlərin nümayəndələri döyüşüb.

10.Hər ikisi qərbə qaçarkən yaxalanıb (Napoleon ABŞa, Babək Bizansa)

11.Hər ikisi vətənini canından çox sevib.

Cənubi Azərbaycanlılar kimlərdi?

Xürrəmilər hərəkatı. 1